Παναγία Κερά Ελεούσα στην Κιθαρίδα

Η Παναγία η Κερά Ελεούσα (Εκκλησία της Παναγίας της Ελεήμονος) στην Κιθαρίδα, κοντά στο Ηράκλειο της Κρήτης, αποτελεί ένα εντυπωσιακό παράδειγμα βυζαντινής εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής. Η εκκλησία, η οποία σήμερα χρησιμεύει ως το κοιμητήριο του χωριού, ήταν κάποτε το καθολικό (κύριος ναός) της μονής της Παναγίας της Ελεούσας, μιας μονής για μοναχούς. Αρχεία δείχνουν τη λειτουργία της μονής καθ’ όλη τη διάρκεια της Ενετικής και Οθωμανικής περιόδου μέχρι την εγκατάλειψή της στα τέλη του 19ου αιώνα. Σήμερα, σώζονται το καθολικό, μερικά ερειπωμένα κελιά και το σχολείο χωρίς στέγη, το οποίο λειτουργούσε ως σχολείο αλληλοδιδακτικής από το 1841 έως το 1866.

Η εκκλησία αποτελείται από τρία κλίτη αφιερωμένα στον Άγιο Χαράλαμπο, την Κοίμηση της Θεοτόκου και τον Άγιο Φανούριο, με έναν νάρθηκα (προθάλαμο) που προστέθηκε μπροστά από το ιερό, πιθανώς τον 12ο ή 13ο αιώνα. Μια σημαντική παρέμβαση τον 15ο αιώνα περιελάμβανε την ανακατασκευή του κεντρικού, του ανατολικού και του εγκάρσιου κλίτους. Κάθε κλίτος καλύπτεται από τρούλο, ένα σπάνιο χαρακτηριστικό, ειδικά ο τρούλος πάνω από το ιερό. Ο προσανατολισμός των αψίδων, που βλέπουν προς το βορρά αντί για την ανατολή, οφείλεται πιθανότατα σε προϋπάρχουσα κατασκευή.

Στο εσωτερικό, σώζονται θραύσματα τοιχογραφιών. Το εξωτερικό της εκκλησίας είναι διακοσμημένο με κυκλικές πλάκες με μοναδικές ζωγραφιές, κυρίως πουλιών. Μια αξιοσημείωτη ισπανική πλάκα από τις αρχές του 15ου αιώνα φέρει την επιγραφή “Ave Maria gratia plena”, την αρχή της πιο κοινής λατινικής προσευχής προς την Παναγία.

Ένα εικονογραφημένο Ευαγγέλιο από τη Μονή Σινά, που χρονολογείται από το 1175, αναφέρει την ανοικοδόμηση της Κεράς Ελεούσας στη θέση ερειπωμένων κτιρίων. Ωστόσο, η ταύτιση αυτής της αναφοράς με τη μονή της Κιθαρίδας είναι αβέβαιη, καθώς υπήρχαν και άλλες μονές με το ίδιο όνομα στην περιοχή του Ηρακλείου. Το 1822, οι μοναχοί σκοτώθηκαν από τους Οθωμανούς, η μονή λεηλατήθηκε και η πλούσια βιβλιοθήκη της κάηκε, αλλά ξαναχτίστηκε γρήγορα. Μάλιστα, τέθηκε υπό τη δικαιοδοσία της Μονής της Αγίας Ειρήνης στον Κρουσώνα, η οποία καταστράφηκε κι αυτή το 1822.

• Περίοδος Κατασκευής: 11ος αιώνας (αρχική κατασκευή), με σημαντικές ανακαινίσεις και προσθήκες στους 12ο-13ο αιώνες (νάρθηκας) και 15ο αιώνα (ανακατασκευή κλιτών και τρούλων).
• Τοποθεσία: Κιθαρίδα, κοντά στο Ηράκλειο, Κρήτη.
• Ιστορική Σημασία: Χρησίμευσε ως καθολικό της μονής της Παναγίας της Ελεούσας, λειτουργούσε κατά τη διάρκεια της Ενετικής και Οθωμανικής κυριαρχίας, και αργότερα ως σχολείο αλληλοδιδακτικής.
• Τρέχουσα Κατάσταση: Σώζονται το καθολικό, τα ερειπωμένα κελιά και το κτίριο του σχολείου χωρίς στέγη. Η εκκλησία χρησιμοποιείται σήμερα ως το κοιμητήριο του χωριού.