Φρούριο Μέλισσα

Το φρούριο Μέλισσα βρίσκεται κοντά στο χωριό Άγιος Θωμάς στο Ηράκλειο της Κρήτης. Βρίσκεται στην κορυφή ενός λόφου και προσφέρει πανοραμική θέα στις κοιλάδες του Προφήτη Ηλία και του Βενεράτου. Η στρατηγική θέση του φρουρίου επέτρεπε τον έλεγχο του Μαλεβιζίου, του Τεμένους και της βόρειας ακτής του Ηρακλείου. Ο δρόμος που συνέδεε τον Χάνδακα (σημερινό Ηράκλειο) με τη Μεσσαρά περνούσε από αυτή την περιοχή, καθιστώντας το φρούριο κρίσιμο σημείο κατά τον Μεσαίωνα. Επίσης, έπαιξε ρόλο στην επίβλεψη των γεωργικών δραστηριοτήτων στην περιοχή, όπως και τα κάστρα των Μελεσών και του Καταλαγαρίου.

Υπάρχουν περιορισμένες πληροφορίες σχετικά με τη συγκεκριμένη ιστορία του κάστρου. Στα ενετικά αρχεία, ο χώρος αναφέρεται απλώς ως οικισμός. Η παλαιότερη αναφορά του οικισμού Μέλισσα εμφανίζεται σε έγγραφο του Δουκικού Αρχείου του Χάνδακα το 1360: “Casale Melissa”. Αναφέρεται επίσης ως “Melissa” τόσο από τον Καστροφύλακα (με 69 κατοίκους το 1583) όσο και από τον χαρτογράφο Μπαζιλικάτα το 1630. Στην τουρκική απογραφή του 1671, αναφέρεται ως “Melissa” με 8 χαράτσια (φορολογικές μονάδες). Το γεγονός ότι δεν αναφέρεται ως κάστρο στα σχολαστικά ενετικά αρχεία υποδηλώνει ότι η οχύρωση ήταν ήδη ερειπωμένη και εγκαταλελειμμένη από την εποχή τους.

Τα ερείπια των τειχών δεν παρουσιάζουν ενετικά χαρακτηριστικά. Το πιθανότερο σενάριο είναι ότι η οχύρωση δημιουργήθηκε κατά την Κομνήνεια περίοδο τον 11ο αιώνα σε μια θέση όπου προϋπήρχε ένα παλαιότερο και μικρότερο βυζαντινό φρούριο ή παρατηρητήριο. Πρέπει να αποτελούσε μέρος του δικτύου των βυζαντινών κάστρων που αναπτύχθηκαν κατά τη Δεύτερη Βυζαντινή περίοδο και δεν χρησιμοποιήθηκε από τους Ενετούς.

Η ανατολική πλευρά του φρουρίου είναι φυσικά οχυρωμένη από έναν γκρεμό, ενώ η πρόσβαση από τη δύση είναι σχετικά εύκολη μέσω ενός χωματόδρομου. Το κύριο κτίριο μέσα στο φρούριο είναι μια μικρή κατασκευή που μοιάζει με πύργο στο κέντρο του περιβόλου. Οι οχυρώσεις καλύπτουν μια περίπου ορθογώνια περιοχή που περικλείεται από έναν περιμετρικό τοίχο πάχους 0,7 μέτρων, ο οποίος είναι πιο ολοκληρωμένος στη δυτική και τη νότια πλευρά, όπου το έδαφος είναι πιο ήπιο. Όλη η περιοχή του φρουρίου είναι διαμορφωμένη σε επίπεδα με μικρές υψομετρικές διαφορές μεταξύ τους.

Το κεντρικό κτιριακό συγκρότημα έχει τοίχους πάχους 0,90 μέτρων και ασυνήθιστες διαστάσεις. Ο νότιος τοίχος του κεντρικού συγκροτήματος έχει ύψος πάνω από 8 μέτρα, που μοιάζει με ψηλό ορθογώνιο πύργο. Στη βορειοδυτική γωνία του φρουρίου, η βάση ενός τετράγωνου πύργου εκτείνεται προς τα μέσα από τον τοίχο. Στη βόρεια πλευρά, ο τοίχος κάμπτεται υπό γωνία 45 μοιρών προς το νότο, δίνοντας σε ολόκληρο τον οχυρωμένο περίβολο ένα πενταγωνικό σχήμα. Μέσα στο φρούριο, υπάρχουν μεγάλα ορθογώνια κτίρια δίπλα στον ανατολικό τοίχο, ο σκοπός των οποίων παραμένει άγνωστος.

Δίπλα στο κεντρικό κτίριο βρίσκεται το ασβεστωμένο εκκλησάκι της Ζωοδόχου Πηγής, ορατό από απόσταση λόγω της περίοπτης θέσης του. Πιστεύεται ότι στο χώρο της σημερινής εκκλησίας μπορεί να υπήρχε ένα μικρό μοναστήρι αφιερωμένο στην Παναγία, γνωστό ως Κερά Μελισσάνη. Παρόμοιο φρούριο με περίβολο, μικρό πύργο, πατητήρια και εκκλησία αφιερωμένη στη Ζωοδόχο Πηγή βρίσκεται και στο χωριό Καταλαγάρι.

Περίοδος Κατασκευής:

• 11ος ή 12ος αιώνας κατά τη Δεύτερη Βυζαντινή Περίοδο

Τοποθεσία:

• Κοντά στο χωριό Άγιος Θωμάς στο Ηράκλειο της Κρήτης
• Στρατηγικά τοποθετημένο με θέα το Μαλεβίζι, το Τέμενος και τη βόρεια ακτή του Ηρακλείου

Διαστάσεις:

• Το φρούριο καλύπτει μια περίπου ορθογώνια περιοχή.
• Ο περιμετρικός τοίχος έχει πάχος 0,7 μέτρα.
• Το κεντρικό κτιριακό συγκρότημα έχει τοίχους πάχους 0,90 μέτρων.
• Ο νότιος τοίχος του κεντρικού συγκροτήματος έχει ύψος πάνω από 8 μέτρα.

Ιστορική Σημασία:

• Μέρος του δικτύου βυζαντινών κάστρων κατά τη Δεύτερη Βυζαντινή περίοδο.
• Δεν χρησιμοποιήθηκε από τους Ενετούς και ερειπώθηκε.
• Η περιοχή δυτικά του φρουρίου στέγαζε τον μικρό οικισμό Μέλισσα, ο οποίος εγκαταλείφθηκε γύρω στον 17ο αιώνα.

Τρέχουσα Κατάσταση:

• Το φρούριο είναι σήμερα ερειπωμένο.
• Το παρεκκλήσι της Ζωοδόχου Πηγής παραμένει καλοδιατηρημένο.